مدیر پروژه کارآزمایی بالینی واکسن پاستوکووک اعلام کرد
کاهش حدود ۶۰ درصدی اثربخشی "فایزر" مقابل "دلتا" / جزییات ایمنی‌زایی واکسن "پاستوکووک"
مدیر پروژه کارآزمایی بالینی واکسن پاستوکووک جزییات مطالعه این واکسن را تشریح کرد.
به گزارش مملکت آنلاین، دکتر احسان مصطفوی در نشست خبری وزارت بهداشت که به صورت ویدیوکنفرانس برگزار شد، درباره نتایج کارآزمایی بالینی واکسن سوبرانای دو که در ایران انجام شده است، گفت: واکسن اصلی که در این مطالعه مورد استفاده قرار گرفت، واکسن سوبرانای دو است که در ایران با عنوان پاستوکووک تولید می‌شود. این واکسن و یادآور آن از پلتفرم پروتئین نوترکیب استفاده می‌کنند و قسمت RBD پروتئین اسپایک ویروس به صورت نوترکیب تولید شده است و روی توکسوئید کزاز کنژوگه شده است و یک بستر آلومینیوم هیدروکساید به عنوان بستر تلفیقی این دو جزء واکسن مورد استفاده قرار گرفته است. ما از ابتدا انتظار داشتیم این واکسن از ابتدا بتواند پاسخگویی خوبی از نظر ایمنی‌زایی و بی‌خطری داشته باشد.
وی افزود: در عین حال واکسن سوبرانا پلاس یا پاستوکووک پلاس دو جزء RBD در کنار یکدیگر قرار گرفتند و آن هم در بستر آلومینیوم هیدروکساید است. ۵۰ میکروگرم از جز RBD در سوبرانا پلاس و ۲۵ میکروگرم در سوبرانا۲ استفاده شده است و این دو جز، جزءهای اصلی واکسن‌هایی هستند که در مطالعه مورد استفاده قرار گرفته است.
وی تاکید کرد: تاکنون جدا از گزارش‌های رسمی که به مراجع ذیصلاح داده شد، دو مقاله از مقالات این مطالعه چاپ شده و در دسترس است. مقاله و گزارش اول مطالعه پیش‌بالینی است که در آن که بر روی حیوانات آزمایشگاهی انجام شده و مراحل اولیه مطالعه و تولید واکسن محسوب می‌شود، نشان داده می‌شود که تیتر بالای آنتی‌بادی علیه RBD در حیوانات مورد مطالعه ایجاد شده و در عین حال نشان داده شده که این واکسن باعث القای حافظه ایمنولوژیک در سلول‌های B و T می‌شود.
مصطفوی ادامه داد: در فاز یک واکسن که در ۴۰ نفر داوطلب مطالعه انجام شده، نتایج بهتری با دز ۲۵ میکروگرم برای سوبرانای دو حاصل شده است و نتیجه این شد که سوبرانای دو با این دز در فازهای بعدی مطالعه مورد استفاده قرار گرفت. در عین حال نشان داده شد که دوز یادآور یا سوبرانا پلاس می‌تواند دز بهتری از دز سوبرانای دو باشد که بر اساس نتایج فاز یک و دو، در فاز سوم هم دز واکسن و هم نوع دز یادآور مشخص شد. پس از تزریق دوز بوستر عارضه جدی خاصی در هیچ کدام از داوطلبین به صورت جدی و شدید مشاهده نشد.
مصطفوی تاکید کرد: در فاز دوم، مطالعه روی ۹۲۰ نفر داوطلب در کشور کوبا انجام شد و عارضه جانبی جدی و شدید ناشی از تزریق واکسن مشاهده نشد. حدود ۸۰ درصد کسانی که دو دوز واکسن را گرفته بودند و حدود ۹۸ درصد کسانی که سه دوز واکسن گرفته بودند، آنتی بادی خنثی کننده از خود نشان دادند و این نشان دهنده ایمنی زایی بالای آن بود.
وی ادامه داد: مطالعه‌ای که در ایران طراحی شد و در اختیار مراجع ذیصلاح قرار گرفت نیز اهداف متعددی را دنبال می‌کرد. مقوله جدی که در فاز سوم دنبال می‌کنیم، بحث اثربخشی واکسن است که اثربخشی آن برای پیشگیری از فرم‌های علامت‌دار و شدید و بستری و موارد مرگ مورد بررسی قرار می‌گرفت. در عین حال باید مطمئن می‌شدیم واکسنی بی خطر برای گروه‌های سنی مورد مطالعه است و ایمنی‌زایی خوبی هم حاصل می‌شود. گروه سنی مطالعه ۱۸ تا ۸۰ سال بودند. طراحی مطالعه در هشت شهر و در هر شهر ۳۰۰۰ نفر بود که در مجموع ۲۴ هزار داوطلب شرایط مطالعه را پذیرفته و وارد مطالعه شدند. در شهرهای زنجان و یزد علاوه بر دو دز اصلی واکسن، دوز یادآور هم تزریق شد اما در مورد ۶ شهر اصفهان، بابل، ساری، بندرعباس و همدان و کرمان رژیم ۲ دوزه اجرایی شد.
مصطفوی گفت: یک بستر مهمی که در مطالعه استفاده شد سامانه الکترونیک بود که خوشبختانه از ابتدای فراخوان مطالعه و تا پیگیری داوطلبان در سامانه الکترونیک که توسط یک شرکت دانش بنیان بسترش فراهم شده بود، اقدام کردیم. برای هر فرد چیزی بیش از ۱۰۰۰ رکورد در سامانه ثبت شده است. در عین حال در همه هشت شهر مورد مطالعه دوره آموزشی برای گروه‌های علمی و اجرایی برگزار کردیم و بیش از ۱۰۰۰ نفر از تیم‌های علمی و اجرایی در هشت دانشگاه با این پروژه همکاری داشتند.
مصطفوی همچنین گفت: بسترهایی که برای پیگیری داوطلبین استفاده شد؛ یکی استفاده از بستر سامانه پیامکی بود که برای همه داوطلبان از ابتدا پیامکی ارسال می‌شد و برای آنها یک صفحه شخصی در وب ایجاد شده بود که به اطلاعات مختلف دسترسی داشتند و اگر عوارض و علائم مشکوک به کووید داشتند، می‌توانستند آن را ثبت کنند. اگر پاسخ دریافت نمی‌شد از سوی مراکز تلفنی پشتیبان دانشگاه‌ها پیگیری انجام می‌شد. همچنین در تمام مراکز حداقل دو پزشک پشتیبان ۲۴ ساعته طراحی شده بود که همه داوطلبان در هر لحظه شبانه روز می‌توانستند سوالات‌شان را پرسیده و از خدمات بهره بگیرند. در همه دانشگاه‌ها، مراکزی برای مراجعه احتمالی داوطلبین تهیه شده بود تا بتوانند در بازه زمانی کم خدمت بگیرند.
وی ادامه داد: فاز سوم مطالعه در کشور کوبا یک ماه و نیم زودتر از ایران و در جمعیتی حدود ۴۴ هزار نفر انجام شد و نتایج زودتر مشخص شد. در کشور کوبا نشان داده شد که دو تزریق واکسن منجر به پیشگیری ۶۵ درصدی از فرم‌های علامت‌دار می‌شود و با تزریق دز بوستر به داوطلبین ۹۱.۶ درصد افزایش محافظت و پیشگیری از ابتلا به فرم‌های علامت‌دار بیماری مشاهده کردند. در مطالعه کوبا تاثیرگذاری علیه موارد شدید و بستری بعد از سه دز تزریق ۱۰۰ درصد گزارش شده و شرایط ارزیابی واکسن در شرایطی در کشور کوبا مورد استفاده قرار گرفته که سوش غالب، سوش آفریقای جنوبی بوده است که واکسن‌گریز محسوب می‌شد.
مصطفوی گفت: مطالعه اثربخشی واکسن در کشور ما در بازه زمانی انجام شده که سوش دلتا در کشور غالب بود که هم از نظر تاثیری که بر واکسن ها می‌گذارد و باعث افت تاثیرگذاری واکسن‌ها می‌شود، مورد توجه است و هم از نظری که منجر به شدت بیماری‌زایی و بستری بیمار می‌شود. ما در شرایطی بررسی را انجام دادیم که شاید از جهت درگیری با یک سوش جدید، شرایط ایده‌آلی برای ارزیابی یک واکسن نبود و انظار می‌رفت که شاید اثربخشی واکسن کمی کاهش یابد.
وی در ادامه صحبت‌هایش به اثرگذاری سایر واکسنهای دنیا در مقابل کرونای دلتا اشاره کرد و افزود: سه مورد از مواردی که در مطالعات اخیر به آن اشاره شده، یکی مطالعه ای است که در قطر بر روی واکسن فایزر انجام شده است که نشان داده شده است که اثربخشی واکسن به حدود ۶۰ درصد کاهش یافته است. مطالعه دیگری در رژیم صهیونیستی انجام شده که نشان داده شده اثربخشی فایزر در برابر ابتلا به فرم‌های علامت‌دار بیماری کرونای دلتا از ۹۴ درصد به ۳۹ درصد کاهش یافته است. در مطالعه‌ای هم که اخیرا در آمریکا انجام شده نشان داده که تاثیرگذاری واکسن‌ها از ۹۳ درصد به ۵۳ درصد در یک بازه زمانی چهار ماهه کاهش یافته است. این موضوع دو وجه دارد؛ یکی تاثیری که موج دلتا گذاشته و به طور معناداری در جاهایی حتی تاثیرگذاری واکسن را به یک سوم کاهش داده است و دوم بحث گذشت زمان است که با گذشت زمان، کاهش تیتر آنتی‌بادی و اثرگذاری واکسن‌ها اتفاق می‌افتد.
مصطفوی ادامه داد: بر همین اساس هم لزوم دز بوستر یا یادآور در همه کشورها مورد توجه است که برخی کشورها هم شروع کردند. خوشبختانه این موضوع هم در کشور ما آغاز شده است. دز بوستر موضوعی است که در پلتفرم واکسن پاستوکووک دیده شده بود و از قبل این شرایط مدنظرمان بود.
مصطفوی گفت: مطالعه‌ای که در ایران دنبال کردیم، یک مطالعه تصادفی‌سازی شده شاهددار و دوسوکور بود. به این معنا که داوطلبینی که وارد مطالعه می‌شدند، ۲۰ درصد ممکن بود که در گروه واکسن‌نما باشند و ۸۰ درصد واکسن را دریافت می‌کردند که به صورت کاملا تصادفی بود. هم داوطلب و هم افراد در تیم پژوهشی تا زمان کدگشایی در جریان گروه مداخله‌شان قرار نمی‌گرفتند. افراد ۱۸ تا ۸۰ سال مورد مطالعه قرار گرفتند. از همان ابتدا در نظر گرفته شده بود که تا ۳۰ درصد افراد می‌توانند بیماری زمینه‌ای داشته باشند که از این جهت مهم بود که بالاخره واکسن قرار است در جمعیت عمومی استفاده شود و شیوع بیماری‌های زمینه‌ای را هم باید مدنظر قرار داده و کارایی واکسن در برابر بیماری‌های زمینه‌ای و سنین مختلف مورد ارزیابی قرار گیرد.
وی افزود: مطالعه در شش اردیبهشت ماه در اصفهان آغاز شد. تزریق دز اول در ششم اردیبهشت ماه و تزریق دز دوم در چهارم خرداد ماه بود و نهایتا تزریق دز سوم در پنجم تیر ماه آغاز شد. همه داوطلبین در یک دوره پیگیری شدند و حداقل بازه زمانی دو و نیم ماهه مورد پیگیری قرار گرفتند و می‌توانستیم نتایج را به خوبی سنجش کنیم. باتوجه به اینکه درگیری کشور در تابستان در موج دلتا منجر به رقم خوردن بزرگترین پیک اپیدمی در کشور شد و پیک پنجم با مطالعه اثربخشی واکسن همزمان شد و نتیجه این شد که زودتر توانستیم به حد مطلوب تعداد موارد ابتلای کووید دست پیدا کرده و بهتر ارزیابی کنیم که این واکسن چقدر می‌تواند از فرم‌های علامت دار و شدید کرونا پیشگیری کند.
مصطفوی گفت: در نتیجه در اول شهریور ماه کدگشایی مطالعه برای شش شهری که دو دز واکسن را دریافت کرده بودند، انجام شد. درباره دو شهر یزد و زنجان نیز ۴۰ روز بعد در هشتم مهر ماه کدگشایی انجام شد. آنالیزی که ارائه می‌شود، آنالیز میانی مطالعه است و قطعا آنالیز نهایی هم خواهیم داشت.
وی افزود: در آنالیزی که ارائه می‌شود، نتایج سه هفته اخیر داوطلبین سه دزه ما وجود ندارد و داده‌ها تا ۱۴ شهریور ماه به روز شده‌اند. بر این اساس تعداد تزریقی که در این مطالعه انجام شد از ۲۴ هزار نفر تزریق دز اول درباره ۲۳ هزار و ۹۶۶ داوطلب انجام شد. درباره تزریق دوم ۲۳ هزار و ۱۱۳ نفر تزریق دز دوم را انجام دادند و از ۶۰۰۰ نفری که پیش‌بینی شده بود که تزریق دز سوم را انجام دهند، ۵۵۳۳ نفر برای تزریق دز سوم مراجعه کردند. خوشبختانه از این جهت اعداد قابل توجه است. ۵۹.۹ درصد شرکت‌کنندگان مطالعه مرد و بقیه داوطلبان زن بودند. میانگین و میانه سنی داوطلبین ۳۹.۴ و ۳۸ سال بود. در مجموع ۲۹.۳ درصد داوطلبین دارای حداقل یک بیماری زمینه‌ای بودند. دو گروه مطالعه شامل واکسن و واکسن‌نما از نظر خصوصیات پایه‌ای مانند سن، جنس و ... باهم مقایسه شده و شبیه به هم بودند. وقتی تشابه بین دو گروه فراهم باشد، امکان مقایسه بهتر فراهم خواهد بود.
مصطفوی گفت: در این مطالعه به دنبال بررسی تاثیرگذاری واکسن در پیشگیری از اشکال مختلف بیماری از نظر شدت بودیم. دسته‌بندی انجام شده شامل فرم‌های خفیف، متوسط، شدید و بحرانی بود که ما نتایج را به تفکیک برای فرم‌های خفیف و شدیدتر ارائه می دهیم. در زمان مطالعه واریانت‌های در گردش مورد بررسی قرار گرفت. از داوطلبانی که در مطالعه بودند و به کووید مبتلا شده بودند ۳۴۹ نفر از آنها مورد بررسی قرار گرفتند تا واریانت در گردش در گروهی که در مطالعه ما مبتلا شدند، مشخص شود. سویه غالب در اردیبهشت ماه و خرداد ماه آلفا بود. به طوری که ۱۰۰ درصد نمونه‌هایی که در اردیبهشت ماه مورد ارزیابی قرار گرفت، آلفا بودند و در خرداد ماه هم ۹۶.۸ درصد سویه‌ها آلفا بود، اما با گذشت زمان به طور سریع و ناگهانی در تیر و مرداد ماه سویه غالب بتا شد. به طوری که ۷۱ درصد سویه در گردش در تیر ماه و ۹۵ درصد سویه در گردش در مرداد ماه در گروه مطالعه، سویه دلتا بود که یک سویه واکسن گریز محسوب می‌شد.
وی ادامه داد: اصل آنچه برای ما مهم است سویه در گردشی است که دو هفته بعد از تزریق آخر داوطلبین به کرونا مبتلا شده باشند. همانطور که می‌دانید اثربخشی واکسن دو هفته بعد از تزریق دوم یا سوم مورد بررسی قرار می‌گیرد، در نتیجه مواردی که بعد از این بازه زمانی مثبت می‌شدند، ارزیابی کردیم. چه درباره رژیم دو دزه و چه سه دزه، سویه غالب دلتا بود به طوریکه ۸۹ درصد از مواردی که شناسایی شد سویه دلتا را داشتند.
مصطفوی درباره تاثیر تزریق واکسن بر تغییر تیتر سرمی گفت: گفت در افرادی که در رژیم دو دزه واکسن را دریافت کرده بودند و روز ۵۶ یعنی یک ماه بعد از تزریق دز دوم واکسن، تغییر تیتر سرمی و افزایش سطح چهار برابری آن در ۸۷.۹۴ درصد داوطلبان مورد شناسایی قرار گرفت و در رژیم سه دزه این عدد به ۹۸.۸ درصد رسید که قابل توجه بود. اثربخشی واکسن در پیشگیری از فرم‌های علامت‌دار بیماری در رژیم سه دزه ۷۰.۵۸ درصد برآورد شد. یعنی این واکسن سه دزه می‌تواند محافظت ۷۰ درصدی در پیشگیری از فرم‌های علامت‌دار بیمار انجام دهد که قابل توجه و در مقایسه با واکسنهای موجود در دنیا بالاتر است. پیشگیری از بستری در رژیم سه دزه ۹۱.۷۶ درصد به دست آمد که یعنی واکسن به طور خاص در پیشگیری از فرم‌های شدید بیماری کارایی مطلوبی را نشان داده است.
وی ادامه داد: در پیشگیری از فرم‌های قطعی شدید اثربخشی واکسن ۸۲.۵۳ درصد به دست آمد که عدد قابل اطمینان و مناسبی است. در زمینه اثربخشی واکسن در پیشگیری از مرگ ناشی از کووید، صرفا یک مورد مرگ داشتیم که در گروه واکسن نما بود و در رژیمی که واکسن را دریافت کرده بود چه در رژیم دو دزه و چه در رژیم سه دزه، مورد مرگی گزارش نشد، اما باتوجه به اینکه تعداد موارد مرگ گزارش شده محدود و کم بود، عملا امکان آنالیز اثربخشی نبود، اما می‌توان خوشبین بود که باتوجه به اینکه پیشگیری از فرم‌های شدید بیماری به طور قابل توجهی به ویژه در رژیم سه دزه قابل توجه است، انتظار داریم که اثربخشی واکسن درباره موارد مرگ هم بالای ۹۰ و نزدیک ۱۰۰ درصد باشد، اما داده‌های مطالعه ما درباره اثربخشی پیشگیری از مرگ قضاوتی کاملی را نمی‌توان درباره‌اش داشت.
وی ادامه داد: اگر بخواهیم بین آنچه که در رژیم دو دزه اتفاق افتاد با رژیم سه دزه، مقایسه داشته باشیم، باید توجه کرد که در پیشگیری از فرم‌های قطعی علامت‌دار کووید، رژیم دو دزه اثربخشی ۵۱.۳۱ درصد را از خود نشان داد و با تزریق دز یادآور این اثربخشی به ۷۰.۵۵ درصد ارتقاء یافت. در پیشگیری از بستری بیمار، تزریق دو دز واکسن باعث اثربخشی ۷۶.۷۸ درصد شد و با تزریق دز یادآور این عدد به ۹۱.۷۶ درصد افزایش یافت و درباره فرم‌های قطعی شدید بیماری اثربخشی ۷۸.۳۵ درصد در رژیم دو دزه مشاهده شد که با تزریق دز یادآور این عدد به ۸۳.۵۲ درصد افزایش یافت.
مصطفوی گفت: بررسی عوارض واکسن یکی دیگر از اهداف مطالعه فعلی بود. خوشبختانه عوارض جدی منتسب به واکسن درباره هیچ یک از سه دز تزریق واکسن گزارش نشد. مواردی که گزارش شده اکثرا فرم های خفیفی است که نیاز به درمان دارویی هم برایشان گزارش نشده است. شایع‌ترین عارضه درباره دز اول درد محل تزریق بوده که در ۳۸ درصد داوطلبین مشاهده شده است. بی حالی عمومی، سردرد و تب عوارض دیگری است که گزارش شده است.
وی ادامه داد: پیگیری جدی در شناسایی موارد کووید و پیگیری عوارض واکسن در مطالعه طراحی شده بود که به عمل آمد و همه داوطلبان بعد از هر تزریق پیامک دریافت کرده و به سامانه هدایت شده و می‌توانستند خوداظهاری کنند که آیا عوارضی داشتند یا خیر و از سوی همکارانمان هم تماس گرفته می شد و پیگیری می‌شد. درباره تزریق دز دوم واکسن عوارض خفیف‌تر شد. در تزریق دز سوم هم مجددا عوارض گزارش شده خفیف‌تر بود. در نتیجه بر اساس شواهد فعلی دز یادآور، عوارض خفیف کمتری هم از دز یک و دو واکسن از خود نشان داد.
وی درباره بررسی ایمنی سلولی، گفت: ایمنی سلولی را روی ۴۳۴ نفر از داوطلبان در شهرهای ساری و بابل مورد سنجش قرار دادیم. نشان داده شد که بیش از ۹۰ درصد افرادی که دو دز واکسن را دریافت کرده‌اند و یک ماه از تزریق واکسن‌شان گذشته، حداقل یا پاسخ ایمنی سلولی درباره آنها اتفاق افتاده یا پاسخ ایمنی همورال قابل شناسایی در آنها وجود دارد که قابل توجه است. گرچه نشان داده شد که تزریق دز یادآور باعث افزایش قابل توجه اثربخشی و تحریک سیستم ایمنی می‌شود. قطعا انتظار داریم که این عدد در رژیم سه دزه به ۱۰۰ درصد نزدیک شود.
مصطفوی گفت: گرچه کدگشایی مطالعه انجام شده، اما همچنان مطالعه عوارض واکسن ادامه دارد و برای هفت ماه این پیگیری ادامه دارد. درباره شهرهای دو دزه ما باتوجه به اینکه نتایج مطالعه کوبا زودتر از مطالعه فعلی مشخص شده بود و اثربخشی بالاتر رژیم سه دزه را بالاتر نشان داد، بر اساس پیشنهادی که شد و مورد تایید قرار گرفت، تزریق دز یادآور به تمام داوطلبینی که تمایل داشتند، انجام شد و بنابراین تمام ۲۴ هزار نفر داوطلب مطالعه ما یا سه دز واکسن را دریافت کردند یا انتخاب کردند که دز سوم را دریافت نکنند.
وی تاکید کرد: یک کمیته نظارتی عالی بر مطالعه فعلی وجود دارد که به صورت جدی نظارت داشته و هنوز هم ادامه دارد. کمیته ملی اخلاق در پژوهش‌های علوم زیستی کشور نیز پروتکل مطالعه را مصوب کردند و در مراحل مختلف نیز نظارت داشتند. سازمان غذا و دارو و کمیته های علمی و دانشگاهی هم نظارت داشتند.
مصطفوی درباره نتایج مطالعه انجام شده بر روی ۳۵۰ داوطلب کودک سه تا ۱۸ ساله در کوبا، گفت: در این مطالعه مشاهده شده که به دنبال تزریق دو دز از واکسن پاستوکووک یا سوبرانای دو هیچ عارضه جدی و شدید منتسب به واکسن مشاهده نشده و الگوی بی خطری واکسن در این گروه سنی با گروه سنی بین ۱۹ تا ۳۹ ساله تشابه دارد. بعد از تزریق دو دز واکسن در این گروه، افزایش چهار برابری تیتر آنتی‌بادی در ۹۹.۳ درصد کودکان سه تا ۱۱ سال و ۹۲.۹ درصد کودکان ۱۲ تا ۱۸ سال در کوبا مشاهده شده است و نتایج سایر شاخص‌ها هم در این رده سنی مشابه رده سنی ۱۹ تا ۳۹ سال بود. بر اساس همین نتایج، کشور کوبا اجازه مصرف اضطراری این واکسن در کودکان را صادر کرد و تزریق واکسن در کودکان در این کشور با دو دز سوبرانای دو آغاز شده است.
وی درباره نتایج مطالعات استفاده از سوبرانا پلاس به عنوان تک دز، گفت: این مقاله هم منتشر شده است. این مطالعه تک دز واکسن در افرادی مورد مطالعه قرار گرفته که سابقه ابتلای قبلی به کرونا را داشتند و نشان داده شده که نه تنها عارضه جدی منتسب به واکسن وجود نداشته و عوارض خفیف بوده، بلکه افزایش قابل توجه تیتر آنتی بادی در آنها اتفاق افتاده و تیتر آنتی باید در کسانیکه تک دز واکسن را دریافت کردند، به طور میانگین سه برابر افزایش یافته و باعث ایجاد ایمنی‌زایی مطلوب شده است. بر اساس همین یافته‌ها و یافته‌های دیگر، در کشور هفته گذشته در کمیته واکسن مصوب شد که تزریق تک دز سوبرانا پلاس در کشور برای همه واکسنهای موجود استفاده شود که فعلا برای کادر بهداشتی و درمانی کشور آغاز می‌شود و گروه‌هایی که ضعف سیستم ایمنی دارند و بعدا درباره سایر رده‌ها هم این بستر فراهم است. درباره افرادی هم که سایر واکسن‌ها را دریافت کردند، این بار دز یادآور پاستوکووک پلاس را می‌توانند دریافت کنند.
وی در پایان گفت: خوشبختانه امروز واکسنی را در اختیار داریم که هم واکسن بی خطری محسوب می شود و هم اثربخشی بالاتری از واکسن های تایید شده خارجی دارد. در مراحل بعدی باید چارچوب های لازم برای دریافت تاییدیه‌های بین‌المللی را طی کنیم، اما خوش بین هستیم با شرایطی که فراهم شده از این به بعد این واکسن بیشتر و راحت‌تر در دسترس باشد. گزارش نهایی کارآزمایی بالینی هم متعاقبا اعلام می‌شود.
انتهای پیام/