اختصاصی مملکت آنلاین/
حمام های قدیمی کلینیکهای درمانی
زمانی که به شهرها و خانههای مان نگاه کنیم و معماری آنها را از نظر میگذرانیم، به سادگی متوجه تغییراتی بنیادین که بین معماری دیروز و امروز به وجود آمده میشویم...
به گزارش مملکت آنلاین، تغییراتی که گاهی در زمینه عملکرد بوده اند، گاهی کالبد و ساختار. گاهی مفاهیم به طور کامل از بین رفته اند و دیگر جایی در معماری امروز ندارند، گاهی نیز مفاهیم نگهداشته شدهاند و شکل قالب جدیدی از معماری را به خود گرفته اند.
حمام یا گرمابه مکانی برای شستشوی سر و بدن و جایی برای غسل و از جمله کاربری هایی که هنوز هم در واژه نامه زندگی امروزی وجود دارد و قطع به یقین می توان گفت به دلیل کاربری خدماتی که دارد هیچ گاه از واژه نامه ی معماری رخت نمی بندد و هر روز بیشتر و بیشتر در زندگی ما آدمیان رخنه میکند، آنقدر که استحمام از هفته ای یکبار به روزی یکبار رسیده است و از گوشه ای در بخشی از بازار و میدان قدیمی شهر وارد خانه و حتی اتاق خواب ما شده است. آنچه که تغییر کرده آداب استحمام است و فضای استحمام. در زمان قدیم استحمام یک پروسه کامل و طولانی بوده که خاصیت درمانی هم داشته است، جدای از عمل استحمام .در حمام های قدیم رنگ درمانی، رایحه درمانی، عصاره درمانی، حکایت درمانی، سکوت درمانی، بازتاب درمانی، ماساژ درمانی و ... صورت می گرفته است. در واقع در گذشته حمام ها پایگاههایی برای سلامتی و کلینیکهای برای بهبود درمان بسیاری از بیماریها بوده است، که امروزه تبدیل شدهاند به دوش هایی سرپایی و صرفاً برای زدودن آلودگی از بدن آدمی.
دو واژه سلامتی و درمان همواره در علم پزشکی اهمیت بسزایی دارند و زمانی که دو واژه قدم در طب سنتی میگذارند، اصلی ترین تفکر طب سنتی به میان می آید که در ارتباط با اعتدال مزاج افراد است. هنگامی که از سلامتی حرف میزنیم در واقع منظور حفظ تعادل است و زمانی که بحث درمان مطرح میشود در واقع هدف ایجاد تعادل است و این دو امر همواره در طراحی حمام های سنتی ایرانی مورد توجه بوده است.
در طب سنتی علاوه بر اصول اصلی که برای سالم ماندن باید به آن ها توجه شود یکسری فعالیت مفید هم وجود دارد که سلامت را تامین میکند، یکی از مهمترین فرعیات، استحمام است از اینرو ساختمان و معماری حمام های سنتی ایرانی منحصر به فرد بود و هر یک جزئی از آن در اثر یک اندیشه و دیدگاه طب سنتی ساخته میشد.
بخشهای مختلف حمام ایرانی
بخشهای مختلف حمام های سنتی ایرانی عبارتند از: جلوخان، سردر ورودی، هشتی، راهروهای ارتباطی، سربیه، میان در، گرم خانه، خزینه، صفه شاه نشین، اتاق نظافت، تون(گلخن)، گربه رو (چپیله)، دستک، برف انداز، جامخانه، چاه خانه، راهرو (دالان). از بین این فضاها، دو فضای اصلی در حمام های قدیمی به ترتیب سربینه (بینه) و گرم خانه است که به وسیله فضای بینابینی (واسط) تحت عنوان میان در به یکدیگر متصل میشوند. مجموعه فضاهای حمام معمولاً در دو بخش بینه و گرم خانه و برخورد این دو کانون اصلی شکل میگیرند.
سربینه (بینه)
فضای اول حمام، بینه یا سربینه فضایی وسیع و پر تزیین و در واقع رفتن جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده است. حمام در قدیم فقط محل استحمام نبوده بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت گفتگو ، تبادل نظر، رفع خستگی و حتی عبادت، گردآمدن دوستان و حل و فصل مسائل زندگی بوده که بیشتر این اعمال در فضای بینه اتفاق میافتاده است.
این فضا در واقع زیباترین فضای حمام بوده با غرفه های متعددی در اطراف، گنبدی بزرگ و حوضی در وسط، نوع پلان این فضا و عناصر معماری اش به همراه نورهای تلطیف شده ای که از نورگیر های سقفی مرکزی وارد می شند، یک مکان مناسب برای گردهمایی و تجمع شهری و محلی برای در اوردن لباس، گفتگو، کارهای پیرایشی و انجام اداب فرهنگی مثل حنابندان و ... خلق می کردند که حتی در روزهای خاص در آنجا مراسمی چون شاهنامه خوانی و نقالی انجام می گرفت.
در اطراف فضای میانی سکوهایی برای استراحت مراجعین بوده که برای ورود به آنها باید از چند پله بالا میرفتند و پاها را قبل از ورود در حوض های روی سکوها می شستند (در طب سنتی شستن پاها به تعادل دمایی بدن افراد کمک میکند). کف بینه و غرفه های اطراف آن معمولاً سنگی بود که این امر باعث ایجاد تعادل دمایی فضا و به دنبال آن تعادل دمایی بدن می شد.
با توجه به اعمال خاصی که در بینه حمام های قدیمی صورت میگیرد ،این فضا را میتوان نوعی کلینیک روان درمانی هم در نظر گرفت و حضور این فضا در حمام های قدیمی ایرانی تاکید بر این دارد که نه تنها پاکیزگی و سلامت بدن انسان اهمیت دارد که روح او نیز از قالب انسانی اش جدا نبوده و باید به سلامت آنها توجه کرد. به طور مثال انجام فعالیتهای مختلف اجتماعی و حتی تلاش برای حل مشکلات زندگی افراد و دادن مشاوره به آنها و در اختیار گذاشتن تجربه های زندگی با دیگران، همه و همه باعث میشده که به نوعی روان درمانی در این محیط صورت گیرد و حال خوب احساسی کاربران را به همراه داشته باشد. همینطور فردی که تحت عنوان در این فضا به مشت و مال بدن افراد می پرداخت، دقیقاً همان کاری را انجام میدهد که ماساژ درمانگر امروزی انجام می دهد.
گرم خانه
گرم خانه، گرمترین بخش حمام و دومین فضای اصلی حمام های سنتی ایرانی بود که محل اصلی شستشو، تطهیر بدن و جای مشت و مال بوده و خزینه از مشتقات آن به حساب می آمده است. گرم خانه اغلب فضای ساده تر از بینه و تزئینات آهک بری داشته و استحمام کنندگان می توانستند در سکوهای سنگی آن بیارامند و به استحمام و مشت و مال بپردازند. خزینهها که معمولاً شامل: سه خزینه آب گرم و، ولرم و سرد بود در قسمت آخر گرم خانه جهت آبکشی و شستشوی نهایی قرار داشت و همینطور اینکه فضاهای خصوصی تری در مجاورت گرم خانه وجود داشت. در گذشته خزینه ها اصلی ترین محل های زدودن بیماری از بدن از طریق شیوههای غوطه وری در آب به حساب میآمد اما از آنجا که محل آلودگی و سرایت بیماری های ویروسی بود، حدود ۱۰۰ سال قبل ورود افراد به خزینهها ممنوع شد و شیر آب خزینه وصل شد تا مردم به طور مستقیم وارد خزینه نشوند.
روشنایی گرم خانه از نورگیرهای سقفی و گلجام ها (شیشه های رنگین در روزن سقف) تامین میشد. نورگیر هایی با شیشه های عدسی مانند که نور کافی را وارد حمام می کردند و به گونه ای طراحی می شدند که داخل حمام دیده نشود.
در زیر فضاهای گرمخانه هوای گرم حاصل از دود آتشی که برای گرم کردن آب حمام استفاده میکردند از طریق لوله های سفالین (تنبوشه) یا فضاهای به همراه تاق های کوچک به نام گربه رو به کف منتقل میشد و گرمایش کف گرم خانه به صورتی کاملا حرفه ای صورت می گرفت. آنچه که امروز آن را سیستم گرمایشی کف می نامند و از طریق رد کردن لوله هایی در کف ساختمان ها و گذراندن آبگرم موتورخانه از آنجا آن را اجرا میکنند.
فضاهای پشتیبانی
بخشی از فضاهای حمام نیز نقش پشتیبانی داشت، یعنی فضاهای مربوط به تامین آب و حرارت گرمابه مانند تون یا آتشگاه و انبار هیزم.
ساختار گرمابه ها در ارتباط با سلامتی
مهمترین فاکتوری که در مورد حمام های سنتی ایران باعث شده که از آنها تحت عنوان کلینیکهای درمانی یاد شود فاکتور ایجاد اعتدال در بدن افراد بوده است، یعنی اگر بدن فرد به خودی خود متعادل بوده فضای گرمابه ها به گونهای بوده که اجازه نمیداد دمای بدن استحمام کننده از اعتدال خارج شود، از طرفی اگر فردی هم وارد حمام می شده که مزاج ها و دمای بدنش از اعتدال خارج شده بوده و به همین دلیل سلامتی او در معرض خطر بوده، ضمن زدودن آلودگی ها و رخوت از بدن استحمام کننده با ایجاد اعتدال مزاجی و دمایی در بدن او بخشی از پروسه درمان صورت میگرفت.
حمام ایرانی در مجموع بدن را به بهترین وجه تمیز میکرده از این گذشته در بیرون کردن خستگی ناشی از زحمت زیاد و همچنین در مداوای دردهای مفصلی و روماتیسمی کمک موثری است. اما انکار هم نمیتوان کرد که با استفاده مکرر از آن آن آدمی گرفتار سستی و رخت می شود. در حمام های سنتی ایرانی تمام بدن با یک کیسه زبر مودار مالش داده میشد که این خود باعث تمیز شدن منافذ پوست و نفس کشیدن آنها میشود، کاری که در حمام های معمولی منازل ما انجام نمیپذیرد.
جدا از اینکه در گرمابه های عمومی از داروهای گیاهی از قبیل حنا و اسطوخودوس و برای معتدل کردن طبع افراد یا رایحه درمانی استفاده میکردند یا ماساژ درمانی و حتی گاهی شکسته بندی، رگ زدن، حجامت و ... در گرمابه ها انجام می شده، نوع معماری این بناها با خود اعتدال دمایی و مزاجی به همراه داشته است:
- گرمابه های عمومی از نگرش ساختاری، دارای در ورودی پیچ داری بودند که به رختکن(بینه) میرسید. دلیل پیچ دار طراحی کردن ورودی، برای جلوگیری از خروج هوای گرم و نفوذ هوای سرد به داخل حمام بوده است.
- بینه بین ورودی حمام و گرمخانه قرار داشت با هوایی نیمه گرم تا استحمام کننده یکباره با هوای گرم مواحه نشوند و همچنین در هنگام خروج از گرم خانه سلامتشان به خطر نیافتد.
- در بسیاری از گرمابه ها بینه به اتاقی راه مییافت که آن را اتاق سرد، سرای نخست یا بیت اول مینامیدند و دارای حوضچه و آب و هوای گرمی بود که از طریق لولههای سفالی کار گذاشته شده در دیوار سالن از گرم خانه میآمد، این اتاق به اتاق دیگری به نام بیت الحراره یا حجره ی داغ وصل می شد، این اتاق دارای حوضی پر از آب گرم بود و دمای آن حداکثر میزانی بود که بدن انسان توان تحمل آن را میتوانست داشته باشد.
- میان در (فضای بین بینه و گرم خانه) مانند ورودی حمام با پیچ و خم بسیار طراحی میکردند که جلو تبادل مستقیم حرارت و رطوبت را بگیرد و هوای بیرون حمام به ببینه و هوای بینه به گرم خانه و بالعکس منتقل نشود.
- رعایت سلسله مراتب فضایی هم از بیرون به درون و هم در بین فضاهای درونی حمام باعث میشد که دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم و کنترل شود و از ورود ناگهانی هوای سرد جلوگیری به عمل آید.
- معمولاً استحمام کنندگان پس از عبور از راهروها و ورود به گرم خانه به گرما، رطوبت و نور کم رنگی که از سقف می تابید و حالت مه گونهای به فضا می بخشید، عادت میکردند.
استحمام کنندگان در خاتمه به بینه برمیگشتند و با توجه به ذائقه مزاجی آنها، برای آنها چای و انواع شربت آورده میشد.
- کل حمام را هم برای دسترسی راحت تر به آب قنات ها و هم برای حفظ گرمای درونی آن، معمولاً پایینتر از سطح زمین و درون خاک می ساختند و همین امر باعث می شد تنها راه نورگیری در حمام ها از طریق سقف گنبدی آنها باشد. سقف گرمابه ها دارای نورگیرهای بود که به وسیله دریچههای شیشهای بسته می شدند تا بدین ترتیب فقط نور آفتاب به داخل گرمابه بتابد و از ورود هوای سرد جلوگیری کند و گرمابه صورت طبیعی روشن شود.
- معمولاً در ساخت گرمابه ها از آجر، آهک، سنگ از جمله سنگ مرمر، ملاتی به اسم ساروج، خاک رس و ... استفاده می کردند، که فاکتور هایی از قبیل مقاومت در برابر آب، ظرفیت حرارتی بالا، راحت تمیز شدن از جمله عوامل اصلی در انتخاب این مصالح برای ساخت گرمابه ها بوده است.
جای تردید نیست که با پیشرفت تکنولوژی، زندگی راحت تر شده است اما در مواردی همین ما انسانهای امروزی با حذف برخی جزئیات، کیفیت زندگی مان را به خطر میاندازیم و از سادهترین مواردی که حالمان را خوب می کند فاصله میگیریم. شاید در اندیشه مان نگنجد که حمامی با این طول و تفسیر در خانه هامان داشته باشیم، اما باور کنید حداقل ریختن چند قطره از عصاره گیاهان در ظرف کوچک آب در هنگام استحمام و بوییدن عطر شان یا هر از گاهی دعوت کردن خودمان به یک ماساژ یا اسپا (محلی که در آن از آب معدنی یا آب دریا برای استحمام درمانی استفاده میشود و معمولاً دارای خدماتی همچون ماساژ برای مراقبت از پوست و بدن است) قدری از آن جزئیات را به زندگی ما برمی گرداند.
مهندس سمیرا مجیدی کارشناس ارشد معماری
انتهای پیام/